Bổ dương hoàn ngũ thang – Ích khí, hoạt huyết, phục hồi sau tai biến

1. Giới thiệu

Trong Y học cổ truyền, khí là “soái của huyết”, khí hành thì huyết hành, khí trệ thì huyết ứ.
Bài Bổ dương hoàn ngũ thang (补阳还五汤) ra đời dựa trên nguyên tắc đó — “ích khí để hành huyết”, một sáng tạo của danh y Vương Thanh Nhậm trong Y lâm cải thác (thế kỷ XVIII).

Bài thuốc này nổi tiếng trong điều trị liệt nửa người, tê yếu, co cứng sau tai biến mạch máu não, cũng như huyết ứ mạn tính, đau nhức tay chân, liệt nhẹ sau chấn thương.
Không chỉ phục hồi vận động, bài thuốc còn giúp tăng tuần hoàn não, cải thiện trí nhớ, giảm mệt mỏi – là lựa chọn hàng đầu trong phục hồi sau đột quỵ theo Y học cổ truyền.

2. Thành phần – Phối ngũ

Bài thuốc gồm 7 vị chính, được phối ngũ hài hòa theo nguyên tắc “ích khí – hoạt huyết – thông lạc – tái sinh”:

• Hoàng kỳ (chủ dược): Đại bổ nguyên khí, tăng sức vận hành huyết mạch, “dẫn huyết hành toàn thân”.
• Đương quy: Bổ huyết, hoạt huyết, nuôi dưỡng và làm mềm gân cơ.
• Xích thược: Hoạt huyết, tán ứ, giảm đau, ngăn huyết ứ tái phát.
• Đào nhân, Hồng hoa: Hoạt huyết mạnh, trục ứ thông kinh lạc, giảm co cứng sau tai biến.
• Địa long: Thông kinh lạc, hoạt huyết, giãn cơ, tăng lưu thông não.
• Xuyên khung: Hành khí, hoạt huyết, giảm đau đầu, chóng mặt.

Sự phối hợp “Hoàng kỳ – làm tướng, chư vị – làm quân hành huyết” giúp khí vượng mà huyết hành, huyết thông mà tê giảm.
Đây là mô hình cổ điển cho tư tưởng “bổ dương để hành huyết”, vừa bổ vừa công, giúp cơ thể phục hồi từ gốc.

3. Công năng – Chủ trị

Công năng: Ích khí, hoạt huyết, thông lạc, giảm đau.
Chủ trị:

• Di chứng sau tai biến: liệt nhẹ, tê bì, yếu nửa người.
• Đau nhức, tắc mạch chi, tuần hoàn kém.
• Huyết ứ do khí hư, vận động khó khăn sau chấn thương.
• Phụ nữ sau sinh yếu, tê mỏi tay chân do khí huyết hư.

Biểu hiện: người yếu, sắc mặt nhợt, nói nhỏ, mạch tế sáp hoặc huyền tế.

4. Ứng dụng lâm sàng và phép gia giảm

Ứng dụng thực hành:

• Sau tai biến mạch máu não: giúp phục hồi vận động, giảm tê liệt, cải thiện lưu thông máu não.
• Tắc nghẽn mạch ngoại biên: giảm đau chi lạnh, tím đầu chi.
• Đau cơ, co cứng, liệt nhẹ sau chấn thương: cải thiện vận động, giảm đau và sưng.
• Người lớn tuổi khí huyết hư yếu: tăng sức bền, cải thiện trí nhớ và tuần hoàn.

Phép gia giảm:

• Liệt mặt, liệt nửa người: gia Phòng phong, Độc hoạt, Bạch phục linh.
• Tê bì nhiều: gia Toan táo nhân, Uy linh tiên.
• Chóng mặt, đau đầu: gia Thiên ma, Câu đằng.
• Khí hư rõ: gia Nhân sâm, Đẳng sâm để tăng ích khí.

5. Góc nhìn Y học hiện đại

Nhiều công trình nghiên cứu hiện đại đã xác nhận hiệu quả phục hồi sau đột quỵ của Bổ dương hoàn ngũ thang:

• Tăng tuần hoàn máu não, cải thiện lưu lượng động mạch cảnh và mạch não giữa.
• Bảo vệ tế bào thần kinh, giảm tổn thương sau thiếu máu – tái tưới máu.
• Tăng độ dẻo thần kinh (neuroplasticity) – giúp phục hồi vận động nhanh hơn.
• Chống viêm, chống huyết khối, giảm kết tập tiểu cầu.

Liang et al. (2017) chứng minh bài thuốc giúp phục hồi chức năng vận động sau tai biến 2–4 tuần sớm hơn nhóm chứng.
Wang et al. (2020) chỉ ra hiệu quả tăng tưới máu não và bảo vệ tế bào thần kinh thông qua điều hòa IL-6 và TNF-α.
Trần Đức Thịnh (2021) tại Việt Nam ghi nhận tỷ lệ hồi phục tốt đạt 72% sau 30 ngày điều trị kết hợp bài thuốc với vật lý trị liệu.

6. Lưu ý khi sử dụng

• Không dùng cho người đang chảy máu cấp tính hoặc xuất huyết não giai đoạn sớm.
• Thận trọng ở người huyết áp thấp hoặc dùng thuốc chống đông.
• Dùng sau khi tình trạng ổn định (thường sau 7–10 ngày kể từ tai biến).
• Uống sau bữa ăn, kiên trì 3–4 tuần để đạt hiệu quả.

7. Giải đáp thắc mắc (FAQ)

1. Bài này dùng được cho người cao tuổi yếu mệt không?
→ Có, nhất là người sau đột quỵ, vận động kém, khí huyết suy.

2. Dùng song song với thuốc Tây được không?
→ Có thể, nhưng cần theo dõi huyết áp và đông máu; nên dùng cách thuốc Tây 1–2 giờ.

3. Sau bao lâu thấy hiệu quả?
→ Thường sau 10–14 ngày bắt đầu cải thiện vận động và giảm tê liệt

8. Tài liệu tham khảo

Tài liệu Y học cổ truyền:

• Y lâm cải thác – Vương Thanh Nhậm.
• Trần Hữu Dàng (2018). Phương tễ học ứng dụng trong Y học cổ truyền. NXB Y học.
• Nguyễn Văn Ninh (2020). Phục hồi sau tai biến theo Y học cổ truyền. NXB Y học.

Tài liệu Y học hiện đại:

• Liang H. et al. (2017). Bu Yang Huan Wu Tang improves post-stroke recovery via neuroprotection. Frontiers in Pharmacology.
• Wang X. et al. (2020). Effects of Bu Yang Huan Wu Tang on cerebral ischemia and inflammatory response. Phytomedicine.
• Trần Đức Thịnh (2021). Ứng dụng Bổ dương hoàn ngũ thang trong phục hồi vận động sau tai biến. Tạp chí Y học cổ truyền Việt Nam.

📍Tổng kết:
Bổ dương hoàn ngũ thang là bài thuốc kinh điển giúp ích khí, hoạt huyết, thông lạc, phục hồi vận động sau tai biến, ứng dụng rộng rãi trong phục hồi chức năng thần kinh, giảm liệt, cải thiện tuần hoàn.
Đây là sự kết tinh giữa tư tưởng “bổ để hành, hành để thông” của Y học cổ truyền và cơ chế sinh học hiện đại – vừa khoa học, vừa nhân văn.